Το σύστημα της κατούνας έχει παρουσιασθεί στον ελληνικό χώρο πολύ ενωρίς, γύρω στο 10ο-11ο αιώνα, γιατί τότε γίνεται για πρώτη φορά αναφορά στη λέξη κατούνα στους βυζαντινούς συγγραφείς και σημαίνει στρατιωτική εγκατάσταση ή καταυλισμός κτηνοτρόφων.
Ο όρος δεν είναι αλβανικός αν και εισήλθε με τους Αλβανούς στον ελληνικό Χώρο. Δεν είναι ούτε βλάχικος. Έχει όμως αφετηρία ρωμανική. Υπόκειται η λατινική λέξη «κάσα» (οικία) με την υποκοριστική κατάληξη -ούνι, -ούνα. δηλαδή μικρή οικία, καλύβι. Συναντιέται αρχικά στη Δαλματία ως «κασούνα», «κατσούνα» και «κατούνα», καθώς φωνητικά τα σύμφωνα τσ, τ, σ, εναλλάσσονται στον βαλκανικό χώρο και κυρίως στην Ήπειρο, π.χ. Βασίλης, Σίλης, Τίλης, Τσίλης κλπ. Σήμερα στην αλβανική/αρβανίτικη γλώσσα ο όρος σημαίνει οικισμός, χωριό. Με τους Αλβανούς το σύστημα της κατούνας και ο όρος εξαπλώθηκαν στον ελληνικό χώρο και όχι μόνο. Παραπέρα υπήρξε διάχυση του συστήματος και σε ελληνόφωνους και άλλους πληθυσμούς. Επομένως μπορούμε να το συναντήσουμε και σε αποκλειστικά ελληνόφωνους μονόφωνους πληθυσμούς.
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Η έρευνα στον Καβοντόρο είχε δύο στόχους:
α) Να εξετασθεί το σύστημα της κατούνας σε μια πιο απομονωμένη περιοχή, β) να καταγραφεί και να ερμηνευθεί το πολιτισμικό σύστημα και η κοινωνική οργάνωση των Αρβανιτών της περιοχής.
Τη μελέτη του συστήματος της κατούνας την έχω ξεκινήσει αρκετά χρόνια πριν. Ουσιαστικά αναφέρεται σε οργάνωση του χώρου κυρίως σε κτηνοτρόφους, γιατί από εκεί έχει την αφετηρία του, και κατόπιν σε γεωργοκτηνοτρόφους μικρής κλίμακας. Εθνογραφική επιτόπια έρευνα έχω πραγματοποιήσει ήδη στην Ήπειρο, στη Στερεά Ελλάδα, στην Πελοπόννησο (Λακωνία) και στα νησιά Κρήτη, Κύθηρα, Σάμο. Έχω μάλιστα δημοσιεύσει και σχετικές μελέτες.
Το σύστημα της κατούνας έχει παρουσιασθεί στον ελληνικό χώρο πολύ ενωρίς, γύρω στο 10ο-11ο αιώνα, γιατί τότε γίνεται για πρώτη φορά αναφορά στη λέξη κατούνα στους βυζαντινούς συγγραφείς και σημαίνει στρατιωτική εγκατάσταση ή καταυλισμός κτηνοτρόφων. Ο όρος δεν είναι αλβανικός αν και εισήλθε με τους Αλβανούς στον ελληνικό χώρο. Δεν είναι ούτε βλάχικος. Έχει όμως αφετηρία ρωμανική. Υπόκειται η λατινική λέξη «κάσα» (οικία) με την υποκοριστική κατάληξη -ούνι, -ούνα. δηλαδή μικρή οικία, καλύβι. Συναντιέται αρχικά στη Δαλματία ως «κασούνα», «κατσούνα» και «κατούνα», καθώς φωνητικά τα σύμφωνα τσ, τ, σ, εναλλάσσονται στον βαλκανικό χώρο και κυρίως στην Ήπείρο, π.χ. Βασίλης, Σίλης, Τίλης, Τσίλης κλπ. Σήμερα στην αλβανική/αρβανίτικη γλώσσα ο όρος σημαίνει οικισμός, χωριό. Με τους Αλβανούς το σύστημα της κατούνας και ο όρος εξαπλώθηκαν στον ελληνικό χώρο και όχι μόνο. Παραπέρα υπήρξε διάχυση του συστήματος και σε ελληνόφωνους και άλλους πληθυσμούς. Επομένως μπορούμε να το συναντήσουμε και σε αποκλειστικά ελληνόφωνους μονόφωνους πληθυσμούς.
Παρ' όλα τα παραπάνω δεν σημαίνει ότι και παλαιότερα δεν υπήρξε στην Ελλάδα ένα τέτοιο σύστημα οργάνωσης. Ήδη από τη μυκηναϊκή περίοδο έχουμε αναφορά σε οικισμούς/πόλεις στον
π.Χ. Μυκήναι, Αμύκλαι, Αθήναι, Θήβαι κλπ. Φαίνεται ότι σε όλες τις περιπτώσεις υπόκειται ένα φυλετικό σύστημα, όπως ήταν και τη νεότερη περίοδο το αλβανικό.
Η επιτόπια εθνογραφική έρευνα στον Καβοντόρο κράτησε κατά διαστήματα από το 2003 ως το 2008 με μεσολάβηση όμως μιας τετραετίας κενού, γιατί η έρευνα μου είχε στραφεί για το ίδιο θέμα στη Λακωνία (Βάτικα και Ζάρακα, κυρίως στο χωριό Ρειχιά).
Η έρευνα και η παραμονή μου στον Καβοντόρο δεν ήταν μια εύκολη υπόθεση για πολλούς λόγους:
α) Δεν υπήρχε τότε, δεν ξέρω σήμερα τι συμβαίνει, εύκολη πρόσβαση. Ο δρόμος ήταν, στο μεγάλο μέρος, σε πολύ κακή καιάσιαση, γιατί ήταν χωματόδρομος, αλλά και εκεί όπου υπήρχε άσφαλτος, εύκολα μπορούσε να καταστραφεί από τις δυνατές βροχές και τις νεροσυρμές, ιδιαίτερα στις στροφές. Αυτό καθιστούσε την επίσκεψη προς το νότιο άκρο της Εύβοιας (Καβοντόρο) απαγορευτική ή προβληματική. Η συγκοινωνία εξάλλου με λεωφορείο από την Κάρυστο δεν ήταν συχνή, δύο φορές την εβδομάδα χειμώνα, φθινόπωρο, άνοιξη, και ενίοτε τρεις φορές το καλοκαίρι,
β) Δεν υπήρχαν επίσης ξενώνες. Έπρεπε να μείνω κάποιες μέρες σε σπίτια. Το πρόβλημα αυτό λύθηκε κάπως με την παραμονή μου στην Αμυγδαλιά στο σπίτι της Μαρίας Χούνταση (Λιολίνας) και στο Κόμιτο στο σπίτι-καφενείο του ηλικιωμένου ζευγαριού Κώστα και Σοφίας Μούτση (το γένος Γκουμάτση). Επίσης εστιατόρια και ταβέρνες για φαγητό δεν υπήρχαν και στα δύο χωριά και σιτιζόμουν στα σπίτια όπου διέμενα.
Παρ' όλα αυτά συγκέντρωσα σημαντικό εθνογραφικό και λαογραφικό υλικό και τράβηξα πολλές φωτογραφίες, ενώ γύρισα και βιντεοταινίες με μικρή βιντεοκάμερα. Έκανα επίσης αρχειακή έρευνα στα Βιβλία Μεταγραφών της Καρύστου. Όλο αυτό το υλικό έχει κατατεθεί στο Κέντρο Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών σε τρία χειρόγραφα με αρ. 4842, 5046, 5056, γιατί το μεγαλύτερο μέρος της έρευνας χρηματοδοτήθηκε από την Ακαδημία Αθηνών. Σημειώνω ότι μικρότερης διάρκειας επισκέψεις τον Απρίλο, τον Μάιο, τον Ιούνιο του 2003, και τον Ιούνιο του 2004 πραγματοποιήθηκαν με δικά μου έξοδα.
Η τήρηση του εθνογραφικού ημερολογίου ήταν για μένα ένα επιτακτικό καθήκον. Το μεσημέρι αργά μετά το φαγητό και το βράδυ ως τα μεσάνυχτα κατέγραφα τις εντυπώσεις μου και τα στοιχεία των συνεντεύξεων περιληπτικά, ενώ έκανα και τα σχόλια μου για το κοινωνικό σύστημα και τη δομή/οργάνωση της συγγένειας.
Το εθνογραφικό ημερολόγιο δημοσιεύεται αυτούσιο χωρίς σημαντικές αλλαγές. Μόνο σε κάποια σημεία που φαίνονται δυσνόητα έγιναν μικρές αλλαγές και διορθώσεις. Με αστερίσκους μέσα στο κείμενο, όπως και στα προηγούμενα εθνογραφικά ημερολόγια, καταγράφονται σημαντικές πληροφορίες που διέφυγαν στην αρχική καταγραφή. Οι αριθμημένες υποσημειώσεις και τα σχόλια έχουν προστεθεί από τον συγγραφέα εκ των υστέρων για την ανάγκη της δημοσίευσης.
Από την επιτόπια εθνογραφική έρευνα στον Καβοντόρο δύο σημεία ήταν αξιοπρόσεκτα:
α) Η παρουσία αρκετών επωνύμων που έχω συναντήσει και στο Κεφαλόβρυσο (πρώην Μετζιτιέ) του Πωγωνίου στους Αρβανιτόβλαχους.
Αναφέρω ενδεικτικά: Μεντής, Τσέπας, Ρούντας, Μπίμπας, Μπιτσίκος (Μπιτσικόπουλο), Θύμης (Ευθυμίου), Νάνος, Κέκος, Νάστος κλπ. Είναι ερώτημα γιατί συμβαίνει αυτό. Υπήρξε παλαιότερα κάποια ανάμειξη των Αρβανιτών με Αρβανιτόβλαχους; Επίσης φαίνεται κάποια βλάχικη φωνητική επίδραση, π.χ. η κατάληξη —άκης, που κατά κανόνα ακούγεται στα αρβανίτικα -άσης μερικές φορές προφέρεται —άτσης, π.χ. Γκουμάτσης. Ακόμα η λατρεία της Αγίας Παρασκευής που φαίνεται παλαιότερη στον Καβοντόρο και επιχωριάζει ιδιαίτερα στους Βλάχους. Επίσης η αυτοναφορικότητά τους συχνά γι' αυτούς «εμείς οι βλάχοι», που σημαίνει βέβαια κτηνοτρόφοι. Εδώ όμως πρόκειται πάντα για Αρβανίτες.
β) Το σύστημα συγγένειας σ' αυτούς τους Αρβανίτες είναι απόλυτα αμφιπλευρικό/αμφιγραμμικό με πατροπλευρική έμφαση και με μικρό γενεαλογικό βάθος, ενώ επικρατεί και η παρουσία του «οίκου». Παρατηρούνται πολύ συχνές σωγαμπρίες με αλλαγή του ονόματος του γαμπρού που παίρνει το επώνυμο ή το παρωνύμιο (παρατσούκλι) του πεθερού του. Απουσία «εξαγοράς της νύφης» πραγματικής ή συμβολικής, απουσία βεντέτας, ενώ υπερισχύουν οι προικοδοτήσεις, οι προγαμιαίες δωρεές και οι προικοδωρεές στους γιους. Το σύστημα δηλαδή έχει μεγάλες ομοιότητες με αυτό των νησιών του Αιγαίου και ιδιαίτερα των Κυκλάδων. Άλλωστε παρατηρείται και μεγάλη Πολιτιστική συνάφεια με τα νησιά του Αιγαίου και σε άλλα θέματα.
Το κείμενο συμπληρώνεται με βιβλιογραφία των βιβλίων που αναφέρονται στα σχόλια/υποσημειώσεις αλλά και με αυτά που αναφέρονται μέσα στον κείμενο και διάβαζα κατά τη διάρκεια της επιτόπιας εθνογραφικής έρευνας, όταν είχα χρόνο, Υπάρχει επίσης γλωσσάριο των αρβανίτικων και των ιδιωματικών λέξεων και στο τέλος ευρετήρια τόπων και ονομάτων και λέξεων και όρων.
Από εδώ θα ήθελα να ευχαριστήσω όσους με βοήθησαν να πραγματοποιήσω την εθνογραφική έρευνα και ιδιαίτερα τους πληροφορητές που δέχθηκαν να μιλήσουν για την οικογένεια τους και το χωριό τους. Κάποιοι απ' αυτούς δεν ζουν σήμερα. Ας είναι αυτή η αναφορά ένα πολιτισμικό μνημόσυνο γι ' αυτούς:
Αναφέρω: Κώστα και Σοφία Μούτση, Βαγγέλη Γκάγκωση, Βαγγέλη Ζέμπη, Παπα-Γιώργη Βλάχο, Γιώργο Βλάχο, Βαγγέλη και Μαρία Χούνταση, Γιώργο Τόγια, Κώστα Μπούγια/Τόγια, Περικλή Καλούπη, Δημήτρη Ντρίτσα, Κώστα Τσούρκα, Δημήτρη Καλλιανιώτη (Κουφό), Σοφία Κασνέση, Γιάννη Τσέπα, Γιάννη Σταμπέλο, Γιάννη και Αντωνία Ντάνη, Βαγγέλη και Γιάννη Κιούλη, Βαγγελιώ Καλιεσώρα, Δημήτρη Μπαλτά, Δημήτρη Γρυπάρη, Δημήτρη Χατζηνικολή, Βαγγέλη Σαραβάνο, Νίκο Σάρρα, Βαγγέλη Βελή, Σεβαστή Ρουκλιώτη, Ζωή Κακαβά, Μαρία Μπιθικώτση.
Ιδιαίτερες ευχαριστίες θέλω επίσης να απευθύνω στη Μαρία Κανακάρη, υπάλληλο του υποθηκοφυλακείου, στη Θεανώ Ευφροσύνη, στον Χρήστο Κακαβά, στη Σοφία Μούτση και τη Μαρια Χούνταση, που διευκόλυναν την παραμονή μου στα χωριά τους. Την εξαίρετη μαγειρική
τους θα τη θυμάμαι πάντα.
Λευτέρης Αλεξάκης
Εξάρχεια στις 10 Ιουνίου του 2023
Καβοντόρος Εύβοιας. Οι Αρβανίτες, οι Κατούνες. Το Εθνογραφικό Ημερολόγιο (2003-2008)
Ηρόδοτος, Αθήνα 2023
ISBN 978-960-485-516-2
Κεντρική διάθεση:
Εκδόσεις Ηρόδοτος
Μαντζάρου 9 GR 10672, Αθήνα
Τηλ.: 210 3626348, 6976334493
Ελευθέριος Π. Αλεξάκης
Ερεσσού 43, Αθήνα 106 81
Τηλ. 2103819465, 6989830307
Email:
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Πρόλογος
Κεφάλαιο πρώτο: έτος 2003
Κεφάλαιο δεύτερο: έτος 2004
Κεφάλαιο τρίτο: έτος 2008
Γλωσσάριο αρβανίτικων και ιδιωματικών λέξεων
Βιβλιογραφία
Ευρετήρια
