Αυτό το εθνογραφικό ημερολόγιο αποτελεί το επιστέγασμα της επιτόπιας εθνογραφικής μου έρευνας, η οποία ξεκίνησε από το 1975.
Έκρινα σκόπιμο να δημοσιευθεί κατά προτεραιότητα για δύο βασικούς λόγους: α) Γιατί πρόκειται για έρευνα σε ξένο λαό, κοντινό και μακρινό ταυτόχρονα. Οι Αρμένιοι είναι λαός συγγενικός προς τους Έλληνες αλλά η εθνογένεσή του έλαβε χώρα στην Υπερκαυκασία και την Ανατολία. β) Έχω κάποια ηλικία και δεν γνωρίζω αν θα είμαι σε θέση να το δημοσιεύσω ο ίδιος (επιμέλεια, σχολιασμό και τα σχετικά). Θα υπήρχε πρόβλημα να γίνει αυτό από άλλους. Θα αντιμετώπιζαν μεγάλες δυσκολίες, λόγω της γλωσσικής και πολιτισμικής ετερότητας. Έτσι θεώρησα καλύτερο να περιμένουν τα εθνογραφικά ημερολόγια: α) Του Καβοντόρου (Αρβανίτες), β) του Κεφαλόβρυσου (Αρβανιτόβλαχοι), γ) της Ανατολικής Λακωνίας.
Πρώτα θα ήθελα να εξηγήσω τους λόγους που ασχολήθηκα με έναν άλλο λαό. Με το πέρασμα του χρόνου αντιλήφθηκα ότι η ελληνική λαογραφία/εθνογραφία δεν με χωρούσε, έχοντας πραγματοποιήσει και σπουδές Ανθρωπολογίας και Εθνολογίας στο Βέλγιο. Έτσι το 2009 με τη συνταξιοδότησή μου αποφάσισα να ασχοληθώ με έναν ξένο λαό αλλά και με την Ελληνική Μυθολογία, η οποία δεν έπαψε ποτέ να με ενδιαφέρει. Ο λαός αυτός δεν θα έπρεπε να βρίσκεται ούτε πολύ μακριά, ούτε πολύ κοντά γεωγραφικά. Έκρινα ότι ένας λαός στον Καύκασο, περιοχή που πάντα μου κέντριζε το ενδιαφέρον, θα ήταν το καλύτερο θέμα έρευνας. Ήθελα όμως να έχει σχέση και με τη Βαλκανική, Χώρο της επιστημονικής μου εξειδίκευσης. Άλλωστε κατά τους ιστορικούς, ήδη από τον Ηρόδοτο, θεωρείται ότι οι Αρμένιοι προέρχονται από τη Βαλκανική. H άποψη ότι έχουν σχέση με τους αρχαίους Φρύγες, λαό συγγενικό με τους Έλληνες θα ήταν πολύ καλό πεδίο έρευνας. Η επιλογή μου ήταν επιτυχής, γιατί η έρευνα στην Υπερκαυκασία και την Ανατολία έδενε με την Ελληνική Μυθολογία και την προϊστορική/πρωτοϊστορική περίοδο της Ελλάδας (Μινωικός και Μυκηναϊκός πολιτισμός). Έτσι το όφελος ήταν πολλαπλό.
Εθνογραφική έρευνα στον Καύκασο αλλά με ποιο ειδικότερο θέμα. Η έρευνά μου δεν θα μπορούσε να είναι μεγάλης διάρκειας, και για λόγους οικονομικούς αλλά και σωματικών δυνάμεων. Το 2012 που επισκέφθηκα για πρώτη φορά τη χώρα ήμουν 68 ετών. Εξάλλου τότε η οικονομική κρίση στην Ελλάδα είχε προχωρήσει αλλά δεν είχε φθάσει ακόμα τα όρια της. Περικοπές μισθών συντάξεων πάνω από μεγάλη ανεργία. H έρευνα επομένως θα έπρεπε να διεξαχθεί για μικρό χρονικό διάστημα και σε μικρό χώρο. Υπολόγιζα 7-8 ταξίδια, 8 ημερών το καθένα, αντίθετα με την Κέα και το Κεφαλόβρυσο (Αρβανιτόβλαχοι), που κράτησε σε κάθε περίπτωση περίπου επτά μήνες. Τελικά, όμως τα ταξίδια περιορίστηκαν σε 6, γιατί τον Μάη του 2014 έπρεπε να μπω στο χειρουργείο να αντιμετωπίσω ένα πολύ σοβαρό πρόβλημα υγείας.
Θεώρησα πιο εύκολο να μελετήσω τον κοινωνικό και ιερό χώρο σε πέντε χωριά της περιοχής του Ασταράκ, 30 περίπου χλμ. ΒΔ του Ερεβάν και σε αποστάσεις 5-8 χλμ. από την κωμόπολη, δηλαδή Παρπί, Καρμπί, Οσακάν, Βοσκεβάζ, Μουγνί. Η έρευνα ήταν εντατική και πλούσια σε απόδοση και έγινε με επανειλημμένες σχεδόν καθημερινές επισκέψεις. Πραγματοποιήθηκαν 35 συνεντεύξεις και καταγράφηκαν η καθεμία σε κασέτα της 11/2 ώρας. Παράλληλα πραγματοποίησα σύντομα ταξίδια μιας ημέρας το καθένα, σε μεγαλύτερες αποστάσεις για να επιβεβαιώσω συγκριτικά την έκταση των στοιχείων που επεσήμαινα. Επισκέφθηκα τις κωμοπόλεις Σισιάν, Ζολακάρ, Αρμαβίρ (Σαρνταραμπάντ), Αλαβερντί (κυρίως το χωριό Οτζούν) και τα κουρδικά γεζιντίδικα χωριά Γκουρ Μπογάζ και Σαμιράμ.
Ταυτόχρονα φρόντιζα να προμηθευτώ, αγοράζοντας βιβλία, στα αγγλικά, γαλλικά, ρωσικά και αρμενικά, για την εθνογραφία, λαογραφία, ιστορία, γλωσσολογία κλπ. των Αρμενίων. Βιβλία προμηθευόμουν μέσω του ηλεκτρονικού εμπορίου και το χρονικό διάστημα της προετοιμασίας μου (2009-2012).
Είχα φροντίσει επίσης να έρθω σε επαφή με μέλη της αρμενικής κοινότητας στην Ελλάδα (Αθήνα), για να μάθω κάπως τη γλώσσα. Τα αρμενικά είναι δύσκολη γλώσσα και δεν υπήρχαν διαθέσιμοι δάσκαλοι αλλά ούτε χρόνος και χρήμα. Αρχικά επικεντρώθηκα στο λεξιλόγιο, στη γραμματική και το συντακτικό. Το 2012 μπορούσα να συνεννοηθώ αλλά όχι και να διεξαγάγω επιτόπια εθνογραφική έρευνα. Αυτό θα γινόταν αναγκαστικά με τη βοήθεια διερμηνέα/μεταφραστή. Πρώτα ήταν o αγαπητός Αρμέν Γκριγκοριάν που είχε σπουδάσει στην Ελλάδα και γνώριζε άπταιστα ελληνικά. Αλλά, επειδή ήταν πολύ απασχολήμενος για επαγγελματικούς λόγους, δεν μπόρεσα να συνεχίσω μαζί του. H θεά Τύχη με βοήθησε. Γνώρισα τον Ελληνοαρμένιο από τη Θεσσαλονίκη Οβίκ Κασαπιάν, φοιτητή που σπούδαζε στο Πανεπιστήμιο του Ερεβάν γλυτπική και μιλούσε άριστα αρμενικά. Χωρίς αυτόν δεν θα μπορούσα να κάνω πολλά πράγματα. Όλη αυτή η ιστορία έχει καταγραφεί λεπτομερώς στο εθνογραφικό ημερολόγιο μαζί με πολλές άλλες λεπτομέρειες της έρευνας.
Η καταγραφή στο εθνογραφικό ημερολόγιο ακολούθησε την ίδια διαδικασία, όπως και τα προηγούμενα. Το μεσημέρι μετά το φαγητό κατέγραφα τα συμβάντα, συναντήσεις, συνοπτικά τις συνεντεύξεις, τις παρατηρήσεις και τις σκέψεις μου. Το ίδιο, αργά το βράδυ στις 11 με 12 η ώρα πριν από τον ύπνο. Συμπλήρωνα επίσης την ίδια ημέρα με αστερίσκο σε παρένθεση μέσα στο κείμενο σημαντικές πληροφορίες που μου είχαν διαφύγει κατά την πρώτη καταγραφή. Δεν υπάρχουν επομένως υποσημειώσεις με αστερίσκους. Τα σχόλια έγιναν κατά την επεξεργασία του κειμένου σε αριθμημένες υποσημειώσεις, όπου προστέθηκαν και βιβλιογραφικές παραπομπές.
Στη δημοσίευση το κείμενο παρατίθεται αυτούσιο. Μόνο η σύνταξη αλλάζει σε ορισμένα σημεία για μεγαλύτερη σαφήνεια. Επιπλέον απαλείφθηκαν κάποιες σοβαρές παρανοήσεις μου στη συμπεριφορά και τη γλώσσα (δηλώνονται σε αγκύλες), κάτι φυσικό για έναν ξένο σε διαφορετική χώρα, που παρατηρεί και καταγράφει την κουλτούρα ενός άλλου λαού. Δεν αντιμετώπισα πάντως λόγω της ετερότητας, σοβαρό πολιτισμικό σοκ, έχο- ντας εξοικειωθεί με την αρμενική κουλτούρα κατά την προετοιμασία μου.
Ακολουθούν βιβλιογραφικός πίνακας με τα περισσότερα βιβλία που αναφέρονται μέσα στο κείμενο ή χρησιμοποιούνται για επεξηγήσεις και σχολιασμό και γλωσσάριο κυρίως με τις αρμενικές και κουρδικές λέξεις (των Γεζιντί) που αναφέρονται στο εθνογραφικό ημερολόγιο. Επίσης ευρετήρια τόπων/ονομάτων και λέξεων/όρων. Εδώ θα ήθελα να πω δυο λόγια για την καταγραφή των λέξεων και ονομάτων. Σημαντική διαφορά στις δυο διαλέκτους (δυτική/ανατολική) είναι η χρήση των συμφώνων ντ-τ, μπ-π, γκ-κ, στο ημερολόγιο δεν ακολουθώ ενιαία γραμμή. Η χρήση/γραφή εξαρτάται από το με ποιόν μιλάω και από το πλαίσιο. Έτσι υπάρχουν εναλλακτικά Οσαγκάν/Οσακάν, Καραμπετιάν/ Καραπετιάν, ντουν/τουν κλπ. Παρομοίως και με το δασύ x-h, που άλλοτε προφέρεται, άλλοτε όχι, π.χ. Χοβαννές, Οβαννές
Στο παρόν εθνογραφικό ημερολόγιο δημοσιεύονται πάνω από 200 πρωτότυπες φωτογραφίες. Συνολικά τράβηξα πάνω από 2.000 φωτογραφίες με ψηφιακή και συμβατική φωτογραφική μηχανή. Είχα μαζί μου δύο φωτογραφικές μηχανές και δύο κασετόφωνα για ευνόητους λόγους. Ήδη έχω δημοσιεύσει πολλές φωτογραφίες στις μελέτες μου για την Αρμενία (τελετουργίες της εστίας, Γεζιντί, βασκανία, οργάνωση του δημόσιου κεντρικού χώρου). Ελάχιστες μόνο ξαναδημοσιεύονται για την πληρότητα της περιγραφής.
Ποια ήταν η προσωπική μου εμπειρία σ' αυτή την εθνογραφική έρευνα; Από την αρχή και ως το τέλος είχα την εντύπωση ενός σαμάνου που ταξιδεύει σε έναν άλλο κόσμο, πράγμα που επιτάθηκε λόγω και των αεροπορικών ταξιδιών και της περιοχής του Αραράτ. Έπρεπε να φέρω γνώσεις στους άλλους, από ένα διαφορετικό κόσμο. Όμως δεν μπορώ να πω ότι όλη η εμπειρία μου ήταν πάντα ευχάριστη. Οι Αρμένιοι είναι ένας λαός λαβωμένος από την Ιστορία αλλά πάντα όρθιος. Αυτό φαινόταν σε όλη τη διάρκεια της παραμονής μου.
Όταν ετοίμαζα άλλωστε το εθνογραφικό ημερολόγιο για έκδοση, και τα τελευταία τραγικά γεγονότα του Ναγκόρνο Καραμπάχ (Αρτσάχ). Οι Τούρκοι ξαναθυμήθηκαν τη δουλειά τους. H Τουρκία με ηγέτες νεοοθωμανούς χιτλερίσκους σε συνεργασία με το Αζερμπαϊτζάν συνέχισε τη Γενοκτονία, έχοντας πάντα «δούρειο ίππο» το ΝΑΤΟ για τους εξοπλισμούς της και την ανεκτικότητά του στην εγκληματική επιθετικότητά της. Τα γεγονότα του Ναγκόρνο Καραμπάχ έχουν πολλές ομοιότητες με την προδοσία της Κύπρου το 1974. Οι δύο μεγάλες δυνάμεις, ΗΠΑ και Ρωσία, και μπαλαντέρ πάντα η Τουρκία. Και το χειρότερο έχουμε εδώ κάποιους καλοθελητές, άσχετους, ημεδαπούς που αφού «τακτοποίησαν» τους Έλληνες, θέλουν τώρα να «τακτοποιήσουν» και τους Αρμενίους του Ναγκόρνο Καραμπάχ. Φαίνεται ότι πριν λυθεί οριστικά το Ανατολικό Ζήτημα, θα δούμε και άλλα. Ο πληθυσμός της Τουρκίας κατά 25% είναι κουρδικός, αργά ή γρήγορα θα δημιουργηθεί κουρδικό κράτος. H Τουρκία με την πολιτική της απεργάζεται το διαμελισμό της. Το εθνογραφικό ημερολόγιο είναι και πηγή Ιστορίας. Εθνογράφοι και ανθρωπολόγοι δουλεύουν ουσιαστικά για την Ιστορία. Στον αγώνα του «χαμένου παιχνιδιού με τον χρόνο», προσπαθούν να τον σταματήσουν, γιατί η γραφή είναι ο φύλακας της μνήμης και της Ιστορίας, πέρα από τον δεσμό που δημιουργείται μεταξύ των ανθρώπων.
Κλείνοντας θα ήθελα και από εδώ να ευχαριστήσω όσες και όσους με βοήθησαν ώστε να υπάρξει αυτό το βιβλίο. Πρώτα την αξέχαστη Χαρά Κοσεγιάν, κατόπιν τη Νουνιά Γεραμιάν, τον Μάικ Τσιλιγκιριάν, τον Χαρουτιούν Κιουρτσιάν, τον Αρμέν Γκριγκοριάν, την Αλίς Αρταριάν, τον Οβίκ Κασαπιάν, τον καθηγητή Σιμόν Χμαγιακιάν και την καθηγήτρια Λιλιά Αβανεσιάν. Την αγαπητή συνάδελφο Λαμπρινή Ράικου, η οποία ψηφιοποίησε μεγάλο μέρος του χειρογράφου, την υπερευχαριστώ και από τη θέση αυτή. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω τους πληροφορητές μου από τα χωριά του Ασταράκ: Νερσές και Αραξή Αϊραπετιάν, Καραμπέτ Μπαγτασαριάν, Ερνέστο Αβετισιάν, Βαραζντάτ Μελκονιάν, Βολόντια Τοβμανιάν, Ντερ Βικέντ Μανουκιάν, Ταμάρα και Σόνα Μικρντισιάν, Γιασμίνα Νικολασιάν, Αρμίνια Μπογοσιάν, Σουρά Ταντεβοσιάν καθώς και τους πληροφορητές πέρα από το Ασταράκ Ρουμπί Ματεβοσιάν, Γκενατζιανίκ Μελικτσιάν, Χατσατούρ Ζαχαριάν, Νβερ Μαρτικιάν, Έμμα Απρεσιάν, Ντερ Βαρτνές Μπαγαλιάν και τους Γεζιντί Μιχαήλ Μαλογιάν, Ουσούπ Μαμογιάν, πιρ Νταεκό Ναεμπογιάν.
Ελευθέριος Π. Αλεξάκης
Αθήνα 10 Ιουνίου 2021
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Πρόλογος
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: ΕΤΗ 2009-2011
H προετοιμασία
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΕΤΟΣ 2012
Πρώτο ταξίδι
Δεύτερο ταξίδι
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ: ΕΤΟΣ 2013
Τρίτο ταξίδι
Τέταρτο ταξίδι
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ: ΕΤΟΣ 2014
Παροπλισμός
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ: ΕΤΟΣ 2015
Πέμπτο ταξίδι
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ: ΕΤΟΣ 2016
Έκτο ταξίδι
Γλωσσάριο
Βιβλιογραφία
Ευρετήριο λέξεων και όρων
Ευρετήριο ονομάτων και τόπων
Ατενίζοντας το Αραράτ. Το εθνογραφικό ημερολόγιο της Αρμενίας (2009-2016) Εκδόσεις Ηρόδοτος, Αθήνα 2021
Gazing Mount Ararat, The Ethnographic Diary of Armenia (2009-2016)
Κεντρική διάθεση:
Εκδόσεις Ηρόδοτος
Μαντζάρου 9 GR 10672, Αθήνα
Τηλ.: 210 3626348, 6976334493
Ελευθέριος Π. Αλεξάκης
Ερεσσού 43, Αθήνα 106 81
Τηλ. 2103819465, 6989830307
ISBN 978-960-485-401-1
