Προλογίζω αυτό το εθνογραφικό ημερολόγιο, έχοντας γνώση ότι η εθνογραφική / κοινωνικο - ανθρωπολογική έρευνα στο χωριό γενέτειρα μου τα Βελανίδια ξεφεύγει από τα καθιερωμένα.
Γιατί είναι μια απόλυτη αυτο-εθνογραφία, στο δικό μου χωριό, στο σπίτι μου, όπου γεννήθηκα, περιτριγυρισμένος από τους συγγενείς και τις συγγένισσες της μητέρας μου (πρώτα ξαδέρφια) και των γιαγιάδων μου, τον μπάρμπα - Νούφρη, τον μπάρμπα-Θεοδωρή, τη θεία Σταματίνα (Νούφραινα), τη θεία Ασημιώ, τη θεία Τασία αλλά και τον θείο/ξάδελφο Λευτέρη Αλεξάκη (είναι μικρότερος από εμένα). Όλοι αυτοί με πολλούς άλλους ήταν και οι πληροφορητές μου για τη ζωή, την οικονομία/αλιεία και την κοινωνία του χωριού.
Επομένως αυτό το εθνογραφικό ημερολόγιο είναι ταυτό - χρονα και μια «πειραματική ανθρωπολογία ή εθνογραφία» (Experimental Anthropology), παρόμοιες με αυτές της Νένης Πανουργιά (Panourgia 1995) και της Τζιλ Ντάμπις (Dubisch 1995). Είναι ουσιαστικά μια βιωματική εθνογραφία με μεγάλη αυτο-αναφορικότητα. Η ακραία αυτή αυτο-εθνο - γραφία εκμηδενίζει οποιαδήποτε ετερότητα σε μεγάλο βαθμό, ταυτίζοντας υποκείμενο και αντικείμενο, που για μερικούς ανθρωπολόγους θεωρείται, μεγάλο εμπόδιο για την εθνογραφική έρευνα (Hastrup 1998, Αλεξάκης 2015β). Η ετερότητα βρίσκεται μόνο στο βαθμό ότι μεγάλωσα στο Λαύρειο όπου παρ' όλα αυτά υπάρχει μια ισχυρή βελανιδιώτικη κοινότητα με πολλούς συγγενείς και συμπατριώτες φίλους κι ότι είχα σπουδάσει σε πανεπιστήμια της Ελλάδας (Αθήνα, Γιάννενα) και του Εξωτερικού (Βρυξέλλες). Δηλαδή ήμουν σε μεγάλο βαθμό σοφιστικέ.
Κεντρική διάθεση:
Εκδόσεις Ηρόδοτος
Μαντζάρου 9 GR 10672, Αθήνα
Τηλ.: 210 3626348, 6976334493
Ελευθέριος Π. Αλεξάκης
Ερεσσού 43, Αθήνα 106 81 Τηλ. 2103819465, κιν. 6989830307
Email:
ISBN 978-960-485-644-2
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Πρόλογος
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: ΕΤΟΣ 1992
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΕΤΟΣ 1993
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ: ΕΥΓΟΣ 1994
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ: ΕΤΟΣ 1998.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ: ΕΤΟΣ 1999 ...
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ: ΕΤΟΣ 2000
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ: ΕΤΟΣ 2001
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ: ΕΤΗ 2005-2009
Γλωσσάριο
Βιβλιογραφία.
Ευρετήρια
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Προλογίζω αυτό το εθνογραφικό ημερολόγιο, έχοντας γνώση ότι η εθνογραφική/κοινωνικο-ανθρωπολογική έρευνα στο χωριό γενέτειρά μου τα Βελανίδια ξεφεύγει από τα καθιερωμένα. Γιατί είναι μια απόλυτη αυτο-εθνογραφία, στο δικό μου χωριό, στο σπίτι μου, όπου γεννήθηκα, περιτριγυρισμένος από τους συγγενείς και τις συγγένισσες της μητέρας μου (πρώτα ξαδέρφια) και των γιαγιάδων μου, τον μπάρ- μπα-Νούφρη, τον μπάρμπα-Θεοδωρή, τη θεία Σταματίνα (Νούφραινα), τη θεία Ασημιώ, τη θεία Τασία αλλά και τον θείο/ξάδελφο Λευτέρη Αλεξάκη (είναι μικρότερος από εμένα). Όλοι αυτοί με πολλούς άλλους ήταν και οι πληροφορητές μου για τη ζωή, την οικονομία/αλιεία και την κοινωνία του χωριού.
Επομένως αυτό το εθνογραφικό ημερολόγιο είναι ταυτόχρονα και μια «πειραματική ανθρωπολογία ή εθνογραφία» (Experimental Anthropology), παρόμοια με αυτές της Νένης Πανουργιά (Panourgia 1995) και της Τζιλ Ντάμπις (Dubisch 1995). Είναι ουσιαστικά μια βι ωματική εθνογραφία με μεγάλη αυτο-αναφορικότητα. Η ακραία αυτή αυτο-εθνογραφία εκμηδενίζει οποιαδήποτε ετερότητα σε μεγάλο βαθμό, ταυτίζοντας υποκείμενο και αντικείμενο, που για μερικούς ανθρωπολό γους θεωρείται, μεγάλο εμπόδιο για την εθνογραφική έρευνα (Hastrup 1998, Αλεξάκης 2015β). Η ετερότητα βρίσκεται μόνο στο βαθμό ότι μεγάλωσα στο Λαύρειο όπου παρ' όλα αυτά υπάρχει μια ισχυρή βελανιδιώτι κι κοινότητα με πολλούς συγγενείς και συμπατριώτες φίλους κι ότι είχα σπουδάσει σε πανεπιστήμια της Ελλάδας (Αθήνα, Γιάννενα) και του Εξωτερικού (Βρυξέλλες). Δηλαδή ήμουν σε μεγάλο βαθμό σοφιστικέ.
Ποιος ήταν ο λόγος που ξεκίνησα αυτή την εθνογραφική έρευνα που έχει παλιά ιστορία. Το 1976 νέος ερευνητής στο Κέντρο Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας στην Ακαδημία Αθηνών αποφάσισα τη δεύτερη μου εθνογραφική/λαογραφική έρευνα να γίνει στην ιδιαίτερη πατρίδα μου Λακωνία, η πρώτη το 1975 ήταν στο Νομό Γρεβενών. Στη Λακωνία ξεκίνησα από την Επαρχία Επιδαύρου Λιμηράς, τα Βάτικα (τέως Δήμο Βοιών) και ειδικότερα στα Βελανίδια και από εκεί συνέχισα στη Μέσα Μάνη. Η πρώτη επίσκεψη στη Μάνη και η εθνογραφική/λαογραφική έρευνα εκεί μου έδωσε και το ερέθισμα για τη διδακτορική διατριβή μου «Τα γένη και η οικογένεια στη Μάνη», που έχει την τύχη αυτές τις ημέρες να προχωράει σε τρίτη έκδοση από τις Εκδόσεις Ηρόδοτος.
Η δεύτερη άτυπη εθνογραφική έρευνα μου στα Βελανίδια πραγματοποιήθηκε το 1990, όταν η μητέρα μου μού ζήτησε να πάμε στο χωριό, γιατί ήταν τότε 70 ετών και δεν ήξερε αν θα μπορούσε να πάει αργότερα. Είχαν περάσει πολλά χρόνια από την τελευταία επίσκεψή της στο χωριό για να μαζέψει τις ελιές. Ήθελε να δει το χωριό, τον τόπο καταγωγής της, και τους συγγενείς της από κοντά. Πήγαμε οικογενειακώς με το πλοίο ως τη Μονεμβάσια και από εκεί με ταξί στην Νεάπολη και τα Βελανίδια, μετά από μια σύντομη επίσκεψη στο χωριό Δαιμονιά. Ήταν μαζί και η οικογένειά μου η Λουκία, η Ηρώ (Αργυρώ) και ο Παναγιώτης. Τις ημέρες αυτές της παραμονής μου στο χωριό πραγματοποίησα μερικές συνεντεύξεις.
Η πραγματική όμως επιτόπια εθνογραφική έρευνα με συμμετοχική παρατήρηση ξεκίνησε το 1992 και συνεχίστηκε, κατά διαστήματα, μέχρι το 2009. Έγινε αρχικά με έξοδα δικά μου, κατόπιν του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών. Το επιστημονικό ερώτημα της έρευνας έχει σχέση με το σύστημα συγγένειας, αν ήταν πα τρογραμμικό ή αμφιγραμμικό (αμφιπλευρικό) και η ναυτοσύνη των Βελανιδιωτών, όπως και των άλλων Βατικιακών. Τα ερωτήματα αυτά συν δέονται μεταξύ τους. Σε ποιο βαθμό η στροφή στη θάλασσα επηρέασε το σύστημα συγγένειας, την οικογένεια και τις γαμήλιες παροχές; Και αυτό αν ·λάβουμε υπόψη ότι στο χωριό υπήρχαν αρκετές γενιές (σόγια) προερχόμενα από την πατρογραμμική Μάνη και την Κρήτη. Σημειώνω ότι το χωριό είναι κτισμένο σε μια λαγκαδιά, σε απόσταση 5 χλμ. από τη θάλασσα για το φόβο των πειρατών,
Αρχικά από το 1992 ως το 1998 η επιτόπια εθνογραφική έρευνα ήταν επικεντρωμένη στο χωριό Βελανίδια, από το 1998 ως το 2009 όμως, η εθνογραφική έρευνα ήταν πολυτοπική, αφού γινόταν παράλληλα με την έρευνα για τις «κατούνες» στην Ελαφόνησο και τα άλλα χωριά της Μεγάλης Στεριάς (Βάτικα).
Κρατούσα και πάλι ανελλιπώς το εθνογραφικό ημερολόγιο, το οποίο και αυτό ακολουθεί τη μεθοδολογία των παλαιοτέρων εθνογραφικών ημερολογίων. Καταγραφή περιληπτικά των συμβάντων και των πληροφοριών της ημέρας το μεσημέρι και το βράδυ, όχι τόσο αργά, όπως στις άλλες περιπτώσεις, εκεί γύρω στις 10 και 30΄, γιατί οι παππούδες ήθελαν να κοιμηθούν. Κατά τον ίδιο τρόπο πληροφορίες της ημέρας που παραλείφθηκαν συμπληρώνονται με αστερίσκο μέσα στο κείμενο. Οι υποσημειώσεις είναι ο σχολιασμός εκ των υστέρων από τον συγγρα φέα για τη δημοσίευση. Σε περιπτώσεις που για λόγους ιδιαίτερους έκρινα ότι δεν πρέπει να αναφερθεί κάποιο επώνυμο ή κάποιο γεγονός το παρέλειπα βάζοντάς το μέσα σε αγκύλη με τελείες. Αγκύλες με τελείες χρησιμοποιώ και σε σημεία όπου το χειρόγραφο εθνογραφικό ημερολόγιο είναι δυσανάγνωστο.
Σημειώνω ότι ήδη από την επιτόπια έρευνα έχω δημοσιεύσει τρία άρθρα. Το ένα αναφέρεται στη δρακοντοκτονία από τον οικιστή του χωριού Δράκο (επώνυμο) του μεγάλου φιδιού στο χωριό, το δεύτερο εκτενέστερο εξετάζει την ναυτική, αλιευτική δραστηριότητα των Βελανιδιώτων και το τρίτο πραγματεύεται τις λαϊκές παραδόσεις για το τοπίο στον Καβομαλιά (βλ. βιβλιογραφία). Αυτά τα άρθρα μαζί με άλλα δύο τρία για την οικογένεια, τη συγγένεια (σότα), το γάμο και την προίκα θα συμπεριληφθούν στο Β΄ τόμο για το χωριό Βελανίδια που θα έχει τον ίδιο τίτλο «Αλιείς θαλασσοπόροι» αλλά διαφορετικό υπότιτλο.
Στο εθνογραφικό ημερολόγιο δημοσιεύονται και αριθμός φωτογραφιών που προέρχονται από την επιτόπια έρευνα και τράβηξα ο ίδιος. Επίσης υπάρχουν μερικά σχέδια για μηχανότρατες Βελανιδιωτών, φτιαγμένα από έναν Κρητικό (επώνυμο). Τη φωτογραφία της τράτας παλαιού τύπου με τα πολλά κουπιά την οφείλω στην ξαδέρφη μου Ειρήνη Μουζακίτη.
Το εθνογραφικό ημερολόγιο συμπληρώνεται με γλωσσάρι των ιδιωματικών λέξεων, βιβλιογραφία των βιβλίων και άρθρων που αναφέρονται μέσα στο κείμενο και όχι μόνο, που θα μπορούσαν να βοηθήσουν στην καλύτερη κατανόηση του περιεχομένου καθώς και ευρετήρια τόπων και ονομάτων, λέξεων και όρων. Συνοπτικά: Το εθνογραφικό ημερολόγιο αποτελεί και μια πηγή ιστορίας. Ουσιαστικά ο εθνογράφος εργάζεται για τον μελλοντικό ιστορικό,
Και μια παρατήρηση, τα ονόματα των προσώπων εκφέρονται, όπως ακούγονται στο διάλογο της στιγμής. Υπάρχουν πολλές εκδοχές για μερικά. Π.χ. Σταματίνα, Σιαματικώ, Ματίνα, Ματούλα. Αλλά και βορειότερα Ματώ. Άλλωστε το γυναικείο αυτό όνομα μαζί με το Κανέλλη επικρατεί στο χωριό και στην περιοχή. Κάποιο πρόβλημα είχα πως θα ονομάσω την Αγγλίδα Normalie Bennett «νύμφη ανύμφευτη» τότε στο χωριό, τελικά απλοποίησα το όνομά της σε Νόρμα, γιατί το Νορμαλή δεν μου ερχόταν καλά. Σημειώνω επίσης ότι τα γυναίκεία ονόματα εκφέρονται στο θηλυκό με καταλήξη -ω, π.χ. Ασημιώ, Αννεζιώ, Σταματικώ, ποτέ όμως στο ουδέτερο, όπως στη Κρήτη, π.χ. το Μαριώ, ενώ τα ανδρικά συνήθως σε -ης, π.χ. Θεοδωρής, Γιώργης, Νικολής, Κωστής κλπ.
Το υλικό των συνεντεύξεων έχει κατατεθεί στο αρχείο του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας με αρ. 3892, 4784, 4813, 4817, 5047, 5055.
Επιθυμώ από εδώ να ευχαριστήσω όλους τους πληροφορητές που μίλησαν για τη ζωή τους, το χωριό και την κοινωνία του που οι περισσότεροι πλέον δεν είναι στη ζωή. Αναφέρω Γιάννη Αθανασάκο, Γιαννέλη Καρατζή, Μήτσο Αντωνάκο, Παναγιώτη και Ελένη Αντωνάκου, Γιώργο Κωστάκο, Παναγιώτη Μουτσάτσο (Καλλιτζέρη), Παναγιώτη Ανδρεσά κη, Παναγιώτη Αντωνάκο (Μπαμπακουλάκο), Τάσο Καρατζή (Μάκρα), Βαγγέλη Κουτσούκαλη, Παναγιώτη και Μανώλη Λιάρο (Λιαράκο), Μήτρο Λιβανό, Τάσο Πατσάκη, Κυριάκο Καρατζή (Μάκρα), Γιώργο Τριπόντικα. Παλαιότερα τη Βγενικώ Κούνουπα, τον Αργύρη Κούνουπα, τον Μανώλη Καρατζή (Σπυρομανώλη).
Δεν ξέρω πώς θα μπορέσω να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στις θειάδες μου Ασημιώ Αθανασάκου, Τασία Κωστάκου, και ιδιαίτερα στη θεία Νούφρανα (Σταματίνα) Γλαντζή από τις οποίες καμιά δεν είναι πλέον στη ζωή, που με τόση ζεστασιά με φρόντισαν και με τάισαν (από το πιάτο μου δεν έλειψαν τα μπαρμπουνάκια, τα μελανούρια, οι σαργοί, ο ροφός, οι γαρίδες κλπ.). Το ίδιο ισχύει και για τον μπάρμπα - Θεοδωρή Διακάκη, που σημειώνω ότι ήταν άριστος μάγειρας, τον θείο μου/ ξάδελφο Λευτέρη Αλεξάκη και τη γυναίκα του Αγαθή, και τον Μιχάλη Ξύγκο και τη γυναίκα του Λυγερή (δεύτερη ξαδέρφη μου εξ αρρενογονίας). Και τέλος στον ξάδελφό μου Θεοδωρή Κωστάκο που με βοήθησε από τη θέση του γραμματέως της Κοινότητας.
Ελευθέριος Π. Αλεξάκης
Εξάρχεια στις 27 Οκτωβρίου του 2024
Εικόνα εξωφύλλου:
Σούνιο Λαυρείου. Η τράτα παλαιού τύπου με πολλά κουπιά του καπετάν Μανώλη Δρακόγιαννη (Δράκου) (φωτ. αρχείο Θεόδωρου Τρικαλιώτη).
