Η συστηματική εθνογραφική έρευνα για την Ελαφόνησο και τα χωριά της Μεγάλης Στεριάς (Βάτικα) ουσιαστικά ξεκίνησε το 1998.
Ο σκοπός της εθνογραφικής έρευνας στην Ελαφόνησο ήταν να επισημανθούν οι κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις στο νησί, δηλαδή οι κατούνες, και να μελετηθεί ο τρόπος που διαμορφώθηκε ο κεντρικός οικισμός, το χωριό, του νησιού. Η έρευνα όμως οδήγησε και σε άλλα ερωτήματα και κρίθηκε αναγκαίο να επεκταθεί και στις εγκαταλειμμένες και ερειπωμένες εγκαταστάσεις που υπήρχαν σε πιο απομονωμένες τοποθεσίες, π.χ. Βίγλα, Φορτία, Καλυβάκια.
Αυτό το εγχείρημα σήμαινε ανίχνευση των εγκαταστάσεων αυτών με περπάτημα, περιγραφή, φωτογράφηση, σχεδίαση κ.λπ. Στις εγκαταλελειμμένες αυτές εγκαταστάσεις, κατούνες και σπιτοκατούνες, αν εξαιρέσουμε τα ερειπωμένα κτίρια, ο χρόνος είχε σταματήσει
πριν από μερικές δεκαετίες. Οι πληροφορητές ανέφεραν ότι οι καπνοδόχοι κάπνιζαν μέχρι τότε. Μπορούσε να δει κανείς το σοφρά στην άκρη του τοίχου, τα ξύλινα σκαμνιά και τη γάστρα και στις κρεμάστρες κρεμασμένα ακόμα ρούχα των ενοίκων καθώς και τα σκεύη της εποχής από εμαγιέ.
Η έρευνα όμως θα συνεχιζόταν και στα αρχεία. Παράλληλα δηλαδή θα γινόταν έρευνα στο υποθηκοφυλακείο Νεάπολης και στο συμβολαιγραφικό αρχείο για επισήμανση συμβολαίων που αναφέρονται στις τοποθεσίες.
Η εθνογραφική αυτή έρευνα ήταν πολυτοπική, γιατί με αφετηρία τον οικισμό της Ελαφονήσου έγιναν επισκέψεις και συνεντεύξεις στα παλαιότερα χωριά του Δήμου Βοιών: Λάχι, Άγιο Νικόλαο, Φαρακλό και τα νεότερα Κάμπο, Αγίους Αποστόλους, Άγιο Γεώργιο, Ελίκα, Παντάνασσα κ.λπ. Αυτά τα τελευταία είχαν παράλληλη ιστορία με εκείνη της Ελαφονήσου, γιατί εξελίχθηκαν και αυτά από κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις ή κατούνες.
Σε ένα σημείο όμως της έρευνας το ενδιαφέρον μου εστιάστηκε στην κοινωνική θέση της γυναίκας στην Ελαφόνησο, και στράφηκα προς αυτή την κατεύθυνση. Αυτό γιατί οι γυναίκες στην Ελαφόνησο επιδεικνύουν πολλαπλή δραστηριότητα (οικονομική, κοινωνική κ.λπ.), η οποία δεν συνηθίζεται τόσο πολύ στα άλλα χωριά της περιοχής, π.χ. Βελανίδια.
Οι γυναίκες ασχολούνται με το ψάρεμα, φτιάχνουν τα δίχτυα, τους φελλούς, τα μολύβια, φτιάχνουν παραγάδια, πουλάνε τα ψάρια. Ακόμα χορεύουν οι νεότερες τον κατεξοχήν ανδρικό χορό, το ζεϊμπέκικο, στα πανηγύρια κ.λπ. Σημειώνω ότι υπήρχε γιαγιά πάνω από ενενήντα ετών, η Κοντογιαννιού, που είχε αποκτήσει τρισέγγονα και ήταν γεωργός, βοσκός, μαία, προξενήτρα, κωπηλάτης στο σκαλιέρικο (λάντζα). Αναφέρεται ότι τα χέρια της είχαν κάνει ρόζους από το κουπί!
Από την ερευνητική διαδικασία προέκυψαν δύο μελέτες για την Ελαφόνησο: η πρώτη για την εξέλιξη του οικισμού από τις κατούνες, που δημοσιεύτηκε στα πρακτικά του 1ου τοπικού Συνεδρίου Λακωνικών Σπουδών και η δεύτερη για την κοινωνική θέση της γυναίκας στην Ελαφόνησο που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Αρέσκουσα» (3ο τόμο). Ήδη το τελευταίο κείμενο είχε δημοσιευθεί στα γαλλικά σε έκδοση του πανεπιστημίου του Μπορντώ στη Γαλλία. Είχε παρουσιαστεί σε Διεθνές Συνέδριο στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλίας στο Βόλο. Τα δύο αυτά άρθρα μου για την Ελαφόνησο μαζί με άλλες μελέτες μου για την περιοχή της Επαρχίας Επιδαύρου Λιμηράς πρόκειται να αναδημοσιευθούν σύντομα μέσα στο 2025 σε συγκεντρωτικό τόμο με τίτλο «Η εθνογραφία των χωριών του Μεγάλου Κάστρου-Μονεμβάσιας», πάλι από τις εκδόσεις Ηρόδοτος.
Το εθνογραφικό αυτό ημερολόγιο ακολουθεί, όπως και τα προηγούμενα, την ίδια διαδικασία. Μεσημέρι και βράδυ αργά καταγραφή περιληπτικά των πληροφοριών. Οι συναντήσεις και οι συνεντεύξεις με τους πληροφορητές καθώς και τα διάφορα γεγονότα που είχαν εθνογραφική σημασία. Π.χ. ο γάμος στην Ελαφόνησο το καλοκαίρι του 1999.
Οι πληροφορίες καταγράφονται ελεύθερα και αβίαστα, εκτός αν, για ιδιαίτερους λόγους προσωπικών δεδομένων, αποσιωπούνται. Σημειώνω ότι οι κάτοικοι της Ελαφονήσου ήταν όλοι πρόθυμοι να μιλήσουν για το νησί τους, για τη ζωή τους και για τα σόγια τους. Δεν υπήρξε κανένα πρόβλημα, να δυσκολέψει την επικοινωνία μας.
Στη Μεγάλη Στεριά (Βάτικα) όμως αυτό δεν ήταν πάντα αυτονόητο, όπως θα φανεί από την περιγραφή των γεγονότων. Κατ' εξαίρεση, βέβαια, αν και σε κάποιες περιπτώσεις δεν ήθελαν οι συζητήσεις να καταγράφονται στο μαγνητόφωνο.
Πληροφορίες που διέφυγαν κατά την πρώτη καταγραφή, συμπληρώνονται με αστερίσκο και σε παρένθεση την ίδια ημέρα ή αργότερα. Οι καταγραφές (απομαγνητοφωνήσεις) των συνεντεύξεων από το μαγνητόφωνο έχουν κατατεθεί στο Αρχείο του Κέντρου Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών με αρ. χφων 3892, 4784, 4813, 4817, 4849 και 5060.
Οι υποσημειώσεις έχουν προστεθεί εκ των υστέρων από τον συγγραφέα κατά την έκδοση του εθνογραφικού ημερολογίου.
Το βιβλίο πλαισιώνουν πάνω από διακόσιες φωτογραφίες, οι οποίες τραβήχτηκαν επι τόπου από τον εθνογράφο κατά την έρευνα και επιλέχτηκαν από τον πολύ μεγαλύτερο αριθμό φωτογραφιών των χειρογράφων στην Ακαδημία.
Στο βιβλίο παρατίθεται γλωσσάριο των ιδιωματικών λέξεων και εκτενής βιβλιογραφία για την περιοχή, αλλά και με τα βιβλία που αναφέρονται μέσα στο κείμενο.
Από αυτή τη θέση θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους τους πληροφορητές που δέχθηκαν να μου μιλήσουν για τη ζωή τους, τη δουλειά τους, το νησί τους, το χωριό τους. Δυστυχώς οι περισσότεροι απ' αυτούς δεν βρίσκονται σήμερα στη ζωή: Γιάννη Αρώνη, Γιώργο Αρώνη (Τεφλέμη), Χαράλαμπο Αρώνη (Πιπίγα), Αντώνη Μέντη, Χαράλαμπο Λαλούση, Δημήτρη Βατίστα, Γιώργο Λιάρο (Δαμιανάκο), Παναγιώτη Μέντη (Χριστάκο), Νίκο Δαμιανάκη, Αργύρη Αναστασάκη, Νίκο Παυλάκη, Γιώργο Λιάρο (από το Φαρακλό), Γιώργο Τζέτζο, Γρηγόρη Τσοχαλή, Γιάννη Λαμπρινάκο, Καλλιόπη Σαραντίτη, Σπύρο Τσάκο, Χρήστο Τσάκο, Παναγιώτη Ψαρρομάτη, Μίμη Τσιγκούνη, Μπάμπη Τσιγκούνη, Κώστα Τσιγκούνη, Νίκο Μέντη (Χριστοφοράκο/Αυστραλό), Γιώργο Αρώνη (Κριαράκο), Χρήστο και Σεβαστή Κουντούρη, Μήτσο Καταγά (Σαραντίτη), Δημήτρη Αρώνη (Μητσάγρα), Ανδρέα Κοντραφούρη (Φαμελιάκο), Δημήτρη Λέκα, Άννα Φάββα, Μιχάλη Τσιγκούνη, Κώστα Ντελακοβία, Τάσο Ντελακοβία, Γιάννη και Ελένη Τζερεφού, Γιάννη Στιβακτά.
Τέλος θέλω να ευχαριστήσω ιδιαίτερα την Φραντζέσκα Μέντη-Τζερεφού, γραμματέα της Ελαφονήσου, τον Γιάννη Μελά, τον ξάδερφό μου Θοδωρή Κωστάκο και τον Αντώνη Τάντουλο. Η βοήθεια/συμπαράστασή τους ήταν αμέριστη.
Ελευθέριος Π. Αλεξάκης
Εξάρχεια στις 24 Σεπτεμβρίου του 2025
Ελευθέριος Π. Αλεξάκης
Ελαφόνησος Λακωνίας και τα χωριά της Μεγάλης Στεριάς (ΒΑΤΙΚΑ)
Το Εθνογραφικό Ημερολόγιο (1998-2009)
Εκδόσεις Ηρόδοτος
ISBN 9789604856985
Αθήνα 2025
Κεντρική διάθεση:
Εκδόσεις Ηρόδοτος
Μαντζάρου 9 GR 10672, Αθήνα
Τηλ.: 210 3626348, 6976334493
Ελευθέριος Π. Αλεξάκης
Ερεσσού 43, Αθήνα 106 81 Τηλ. 2103819465, κιν. 6989830307
Email:
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Πρόλογος
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: ΕΤΟΣ 1998
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΕΤΟΣ 1999
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ: ΕΤΟΣ 2000
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ: ΕΤΟΣ 2001
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ: ΕΤΟΣ 2009
Γλωσσάριο
Βιβλιογραφία
Ευρετήρια
